Khu địa Nam Hồng đạo nuôi, giấu cán bộ ở ngoại thành Hà Nội

Trong 9 năm chống Pháp, người dân Nam Hồng  đã bí mật đào một hệ thống địa đạo, tạo thành những “pháo đài ngầm” để chiến đấu giữ làng và nuôi giấu cán bộ.

“Để có 11 km địa đạo này, cả làng tôi khi đó đã phải dùng dao, xẻng đào suốt ba tháng”, bà Nguyễn Thị Lai, 87 tuổi, ở xã Nam Hồng, huyện Đông Anh (nay là xã Phúc Thịnh) nói.

Bà không chỉ là nhân chứng lịch sử mà còn là một trong số những người gần 80 năm qua nhận trách nhiệm gìn giữ, bảo vệ hệ thống địa đạo. Ngôi nhà cấp bốn rộng hơn 30 m2 của bà cũng là một trong hai cửa hầm địa đạo còn lại đến ngày nay. Cửa còn lại nằm trong khuôn viên nhà ông Phạm Văn Dộc, cùng xã.

Bà Nguyễn Thị Lai, 87 tuổi, bên cạnh cửa xuống hầm địa đạo đặt dưới gầm giường của gia đình ở thôn Vệ, xã Phúc Thịnh (xã Nam Hồng cũ), Hà Nội, sáng 13/8. Ảnh: Nga Thanh

Huyện Đông Anh là an toàn khu cho các cơ quan đầu não của Trung ương. Xã Nam Hồng, nơi nhiều cán bộ cấp cao hoạt động, trở thành mục tiêu chủ yếu. Tháng 1/1947, Đội du kích Nam Hồng ra đời với quyết tâm “bám đất, giữ làng”. Ý tưởng đào một hệ thống địa đạo liên hoàn để kháng chiến lâu dài được chính quyền và nhân dân đồng lòng thực hiện.

“Thanh niên trai tráng đã ra trận, những người đào hầm toàn là phụ nữ trên 40 tuổi. Chúng tôi chia thành nhiều tổ, người cuốc, người xúc, người gánh đất. Mỗi ngày một tổ phải đào được 10 mét hầm”, bà Lai kể.

Dụng cụ của họ là những chiếc cuốc cán ngắn khoảng 40 cm và búa chim. Công việc diễn ra trong bí mật tuyệt đối. Đất đào lên được cho vào bị cói, khăn vuông mang đi đổ xuống sông hoặc trộn lẫn với đất vườn để tránh bị địch phát hiện.

Sau ba tháng, gần 11 km địa đạo xuyên qua các thôn Tằng My, Đoài, Đìa, Vệ của xã Nam Hồng đã hoàn thành, thông sang cả xã Bắc Hồng và Nguyên Khê. Địa đạo có cấu trúc hình xương cá, với một trục chính kết nối các nhánh hầm chạy về từng gia đình, cùng 465 hầm bí mật và hơn 2.600 hố chiến đấu.

Một trong hai cửa hầm còn lại đến nay nằm ngay dưới gầm giường trong gian nhà chính của bà Lai. Cửa được ngụy trang bằng một miếng gỗ, phủ tre rồi đắp đất bằng với nền nhà. Lối vào chỉ vừa lọt hai vai, nhưng càng vào sâu càng rộng, cao chừng 60 cm, thuận tiện cho việc di chuyển.

 

Một số khu vực bị sụt lún, hư hại trong địa đạo được chính quyền xã tu sửa.

Một cửa hầm thông xuống địa đạo đặt dưới gầm giường trong căn nhà cấp bốn của bà Nguyễn Thị Lai, 87 tuổi ở xã Phúc Thịnh (xã Nam Hồng cũ).

So với địa đạo xây cũ, cửa xuống hầm nay được mở rộng hơn, phục vụ du khách đến tham quan. Ngoài lối xuống hầm được trùng tu, toàn bộ khu vực lối đi trong hầm vẫn giữ nguyên hiện trạng.

Địa đạo có cấu trúc hình xương cá độc đáo, với một trục chính kết nối các nhánh hầm của từng gia đình. Tổng cộng có 11 km địa đạo được người dân xã Nam Hồng đào xuyên qua các thôn Tằng My, Đoài, Đìa, Vệ đã liên thông sang cả xã Bắc Hồng và Nguyên Khê, ròng rã trong ba tháng.

Cháu nội của bà Nguyễn Thị Lai, 87 tuổi, di chuyển xuống địa đạo từ lối cửa vào của gia đình.

Một cửa hầm thông xuống địa đạo đặt dưới gầm giường trong căn nhà cấp bốn của bà Nguyễn Thị Lai, 87 tuổi ở xã Phúc Thịnh (xã Nam Hồng cũ).

Khi địa đạo hoàn thành, nhiệm vụ bảo vệ cán bộ được đặt lên hàng đầu. Mỗi khi có báo động, người dân sơ tán ra các hầm hố tránh bom ngoài đồng. “Nhân dân không ai xuống địa đạo, vì đó là nơi dành cho bộ đội và để tránh bị lộ”, bà Lai giải thích.

Sự hy sinh của người dân Nam Hồng để bảo vệ bí mật về hệ thống địa đạo là không thể đong đếm. Bà Lai kể, địch nghi ngờ nhưng không thể tìm ra. Chúng liên tục khủng bố, tra tấn, thậm chí chặt đầu một người dân để răn đe. Hai du kích bị bắt khi vừa ra khỏi hầm, dù bị tra tấn dã man vẫn quyết không khai, cuối cùng bị treo cổ ngay trong vườn nhà bà.

“Ai mà chịu nổi cảnh người thân bị giết, nhưng vì cách mạng, mọi người phải cắn răng chịu đựng”, bà nói.

Giai đoạn 1947-1950, giặc Pháp cướp bóc, ném bom khiến đồng ruộng bị bỏ hoang, người dân đói triền miên nhưng vẫn nhường cơm cho cán bộ. Cơm nấu xong được treo ở các bụi tre gần cửa hầm để đêm xuống bộ đội lên lấy.

Du kích và người dân xã Nam Hồng đã chiến đấu 308 trận nhưng cũng phải hứng chịu 244 lần càn quét và hơn 2.000 ngôi nhà bị đốt phá.

Tháng 1/1996, xã Nam Hồng được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Địa đạo Nam Hồng được công nhận là Di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia, hiện còn khoảng 200 m được bảo tồn, trở thành chứng nhân của một thời kỳ lịch sử hào hùng.